25 Maart 2022
Oud-TK-voorsitter prof. Ernst Kotzé verduidelik na aanleiding van Max du Preez se nuusbrief oor die demokratisering van Afrikaans hoekom woorde in verskillende tale vertaal, getranslitereer en getranskribeer word. Hierdie artikel het op 25 Maart 2022 in Vrye Weekblad verskyn.
*Onderaan hierdie artikel is daar ook ’n opname waarna jy kan luister.
Nuuskantore in alle media in Suid-Afrika ontvang normaalweg berigte en nuusitems van oorsee in geskrewe vorm, en in die meeste gevalle in Engels. Sulke nuusberigte bevat dikwels nie net plekname nie, maar ook eiename van persone en instansies. Eiename van plekke en persone, veral uit lande waar een of meer van die ander 6,000+ wêreldtale gepraat word, het gewoonlik ’n spelling en uitspraak wat vir ons in Suid-Afrika heeltemal vreemd op die oog en oor val. Dit is natuurlik weer in die soeklig geplaas deur die berigte oor die inval in Oekraïne, deurdat verskillende Oekraïense en ander Oos-Europese plekname daagliks in die nuus vermeld word.
Soos in die geval van tale soos Russies, Bulgaars, Masedonies, Serwies en Belarussies, gebruik Oekraïens die Cyrilliese alfabet, anders as die meeste Westerse tale, waaronder Engels en Afrikaans, wat die Romeinse alfabet benut. Om name in sulke tale vir gebruikers van Westerse tale leesbaar en uitspreekbaar te maak, word sulke name getranslitereer in die Romeinse alfabet, of dan geromaniseer. Om dit te kan doen, word die name aangepas by die klank- en skryfstelsel van die taal waarin daar van sulke name verslag gedoen word. Transliterasie behels dus basies die verinheemsing van sulke eiename in Afrikaans, Engels, Nederlands, Japannees, Frans, ensovoorts, en elke taal pas die spelling en uitspraak van so ’n naam aan by die naaste moontlike uitspraakekwivalent van die klanke wat deur die letters van die brontaal voorgestel word. Dit is hoekom ons die naam van die Russiese hoofstad, Мосва “mask-wá” in Afrikaans skryf as Moskou, in Engels as Moscow, in Frans as Moscou, ensovoorts.
Maar ook tale wat die Romeinse alfabet benut, gebruik allerlei diakritiese tekens om die spraakklanke van die taal weer te gee, soos ’n strepie deur die L (Ł) in Pools vir ’n [u] of [w]-klank, soos in Łódź “whoedzj” [wuʤ], Wrocław “wrotswhaf” [vrɔtswaf] en Białystok “biawhistok” [biawəstɔk]. Die klankwaarde van sommige letterkombinasies in byvoorbeeld Pools en Hongaars stem nie ooreen met dié in die Germaanse of Romaanse tale nie, soos bv. die sz in Warszawa (Warskou), wat as sj uitgespreek word [varʃava], terwyl ’n sz in Hongaars ’n s-klank verteenwoordig, en ’n s weer ’n sj-klank, soos in Szeged [sɛgɛd] en Budapest [budapɛʃt]. Die cedilla onder ’n “e” of ’n “a” (die stertjie onderaan die ç van François) verteenwoordig weer ’n [n] ná die vokaal, soos in die naam van die vrouetenniskampioen Swiątek, wat as [sviantɛk] uitgespreek word.
Weens die vreemdheid van die woordvorm, het sprekers van ander tale nodig om so ’n naam te kan identifiseer volgens die uitspraakstelsel (of fonologie) van hulle taal, soos weerspieël deur die ortografie (of spelling) van die betrokke taal. Die Russiese eienaam Владимир Путин word byvoorbeeld in Frans getranslitereer as Vladimir Poutine, in Duits as Wladimir Putin, in Pools as Władimir Putin en in Nederlands as Vladimir Poetin. Dit doel van transliterasie is dus om vreemde inhoud meer toeganklik te maak vir sprekers van ander tale, en in die proses so na as moontlik aan die brontaaluitspraak te bly. Opmerklik is egter dat die Engelse transliterasie van die familienaam Putin in die uitspraak dikwels as “pjoetin” weergegee word, wat dus enigermate afwyk van die Russiese uitspraak.
Hoe verskil transliterasie en vertaling?
Die vorm van plekname kan ook saamhang met die identiteitswaarde wat aan die taal gekoppel word, veral as meer as een taal amptelik in dieselfde land gebruik word. (België, waar elke Nederlandse pleknaam ook ’n Franse ekwivalent het (Antwerpen/Anvers, Luik/Liège), Finland, waar Sweeds ook ’n amptelike taal is, en die hoofstad Helsinki ook as Helsingfors bekend staan, Pole, waar Duitse plekname tydens die Nazi-tydperk ná onafhanklikheid deurgaans met die Poolse ekwivalent vervang is (Breslau/Wrocław), Suid-Afrika, waar Zulu-plekname, wat ’n verengelste spelling gehad het, soos Umkomaas en die riviernaam Tugela, deur die regte Zulu-spelwyse vervang is (uMkomazi, Thukela), en Oekraïne, waar die hoofstad Kiëf, wat ’n Russiese uitspraak weergee, deur die (geromaniseerde) Oekraïense spelling Kyiv (op die Engelse transliterasie gebaseer) vervang is. Hoewel die Cyrilliese alfabet sowel in Russies as in Oekraïens gebruik word, bevat die alfabet in Oekraïens letters wat nie in Russies voorkom nie, en is die spelling ook meer foneties, dit wil sê die klankwaarde van die letters is meer konsekwent.
Maar hoe verskil transliterasie van die vertaling van ’n eienaam? Eerstens behels vertaling dat die betekenisinhoud van ’n woord oorgedra en behou word in die teiken- of ontvangertaal, natuurlik deur die gebruik van die vertaalekwivalent, wat ’n herkenbare en verstaanbare woord is in die ontvangertaal. Vertaling is dus die handeling om geskrewe inhoud van ’n brontaal na ’n teikentaal om te skakel. Dit kan volledig of gedeeltelik wees: Die Engelse Kanaal is bv. ’n vertaling van “the English Channel” en in Frans La Manche (‘die Mou’), terwyl die Krim-skiereiland die Oekraïense benaming kombineer met ’n Afrikaanse woord. Die naam Krim (Eng. Crimea) kan egter ook alleen gebruik word.
Johannes, Giovanni, Juan, Jean, Ivan …
Dit bring my by die verskil tussen vertaling en transliterasie. Daar is sommige name wat met ’n inheemse ekwivalent vertaal kan word, soos die name van Bybelse figure. Johannes is bv. Giovanni in Italiaans, Juan in Spaans, Jean in Frans en Ivan in Oekraïens of Russies. Net so is Jakobus James in Engels, Tiago in Spaans, Yakiv in Oekraïens en Iakof in Russies. Maar plekname word oor die algemeen nie vertaal nie, en eerder getranslitereer, of dan aangepas by die klank- en skrifstelsel van die ontvangertaal. Tom McLachlan definieer transliterasie in ’n artikel in Die Burger soos volg: “Transliterasie behels dat die letters of skriftekens van die brontaal een vir een vervang word deur letters of skriftekens van die doeltaal wat ’n ander alfabet gebruik, en dat die klanke wat die skriftekens in die brontaal verteenwoordig, so na as moontlik in die doeltaal weergegee word.” Plekname wat internasionaal bekend is, word soms ’n bietjie reggedokter, om meer soos inheemse woorde te klink, soos die Franse hoofstad Paris, wat Parys word in Afrikaans, Parigi in Italiaans en Parizj in Russies, of Milano, wat Mailand word in Duits. Transkripsie, aan die ander kant, is gewoonlik die proses om gesproke woorde, en hierdie geval name, deur geskrewe karakters weer te gee. Maar dit word ook gebruik om uitspraakleiding te gee aan lesers wat nie vertroud is met die klanke van die brontaal nie, en dit kan verskillende skrifstelsels behels.
Die verskil tussen transliterasie en transkripsie is dus dat transliterasie volgens ’n sisteem van ekwivalente skryftekens die oorspronklik naam weergee, wat nie noodwendig die presiese uitspraak in die brontaal verteenwoordig nie. By transkripsie, aan die ander kant, word ’n poging aangewend om die uitspraak in die brontaal so presies as moontlik weer te gee, volgens die interpretasie van die vertaler/skribent, wat nie noodwendig ooreenstem met die resultaat van transliterasie nie.
Maar hoe gemaak met Oosterse tale, of Arabies, wat vir Afrikaans totaal vreemde skrifstelsels het? Eerstens kan ’n taal wat nie die Romeinse alfabet gebruik nie, ’n amptelike transliterasiestelsel ontwikkel waarvolgens name in die brontaal vir internasionale gebruik in die Romeinse alfabet weergegee word; dit is byvoorbeeld in Chinees en Japannees gedoen. In Japannees word die sisteem Roomaaji genoem (dus geromaniseerde skrif), en plekname wat so geskryf is, soos bv. Fukushima, word as die amptelike skryfwyse in die Romeinse alfabet beskou, en wêreldwyd só gebruik. Toevallig is die skryfwyse in ’n mate op die Engelse klankwaardes van die letters gebaseer, al is dit nie presies soos in Japannees nie, maar as ’n mens nou in Afrikaans die naam van die Japanse berg Fuji as “Foedji” sou skryf, is dit ’n transkripsie van die Engelse uitspraak, en nie ’n transliterasie van die Japannees nie. Transkripsies word, soos gesê, gebruik om aan ’n leser uitspraakleiding te gee, en verteenwoordig nie die skryfwyse wat amptelik erken word nie.
Dieselfde woorde anders uitgespreek
In Chinees is daar meer as een romaniseringsisteem, wat gebaseer is op die uitspraak van Mandaryns, waar presies dieselfde woorde byvoorbeeld anders uitgespreek word as in Kantonees (wat in Hong Kong gepraat word). Die eerste sisteem, naamlik die sogenaamde Wade-Giles-stelsel, het nader gekom aan die werklike uitspraak van Mandaryns, volgens die klankwaardes wat in Westerse tale geld, en die hoofstad van China is geskryf as Peking, en die naam van die bekende kommunistiese leider as Mao Tse-Tung. Die Chinese regering het egter nou ’n nuwe amptelike stelsel in gebruik geneem, die sogenaamde Pinyin-sisteem, wat in baie opsigte afwyk van die klankwaardes van die letters. So woord die [p]-klank byvoorbeeld as ’n b geskryf, die [t]-klank as ’n d, en [tʃ] as j, sodat die uitspraak van die hoofstad, wat in Mandaryns “peitsjien” [pəitʃin] is, as Beijing geskryf word, en Mao Tse-Tung [mau tsə tuŋ] as Mao Zedong. ’n Mens sou kon sê dat die amptelike Chinese geromaniseerde skryfwyse baie internasionale nuuslesers op ’n dwaalspoor lei, maar dit is die vorm wat algemeen in gebruik is, en op ’n dwaalspoor sal ons maar moet bly.
Wat Arabies betref, is daar, soos ook vir Grieks, Hebreeus en ander nie-romeinse skrifstelsels, transliterasietabelle opgestel deur UNESCO (van die Verenigde Nasies) se Groep Deskundiges oor Geografiese Name, wat universeel in die nuusmedia gebruik word. Die ideaal is dat hierdie tabelle as basis moet dien om internasionaal dieselfde transliterasies in die Romeinse alfabet in alle tale te gebruik wat die Romeinse alfabet benut, en dat daar vir elke ontvangertaal (byvoorbeeld Afrikaans) uitspraakleiding van sulke getranslitereerde name gegee word vir gebruik deur die elektroniese media. In die meeste gevalle sal dit onproblematies wees, maar dit gebeur dikwels dat Engels nie die klanke ken wat in die brontaal voorkom nie, terwyl dit byvoorbeeld in Afrikaans en ander tale wel bekend is. So word die [x]-klank (soos in gaan), wat in Russies, Nederlands, Arabies en Afrikaans voorkom, in Engelse transliterasies deur kh voorgestel, en in Afrikaans moet ’n mens weet dat dit nie ’n k-klank verteenwoordig nie, en dat die pleknaam Kharkiv as [xárkif] “garkief”, of eintlik [xárkiʋ] “gárkjoe” uitgespreek word.
In sulke gevalle word daar, om ’n meer outentieke weergawe van die werklike uitspraak moontlik te maak, vir die mees bekende tale transliterasietabelle opgestel. Dit sou natuurlik ’n onbegonne taak wees om dit vir elke mooontlike taalkombinasie te doen, maar internasionale prominensie op die nuusfront is ’n nuttige maatstaf. Wat betref Afrikaans en die Slawiese tale wat die Cyrilliese alfabet gebruik, is daar in die laaste drie uitgawes van die Afrikaanse woordelys en spelreëls so ’n transliterasietabel met voorbeeldwoorde en die ooreenstemmende letters en name in Afrikaans en Engels opgeneem. Vir die volgende uitgawe van die AWS word ook transliterasietabelle vir Grieks en Arabies in die vooruitsig gestel.
Van die wal in die sloot
Die vraag word soms gestel waarom alle buitelandse name verafrikaans móét word – wat is dan verkeerd met die Engelse transliterasies? Vir baie Afrikaanssprekendes bestaan die taalwêreld uit twee komponente: ’n Afrikaanse omgewing, wat kleiner of groter kan wees, na gelang van die werksituasie of sosiale omgewing waarin hulle hul bevind, en ’n Engelse omgewing, waarin Engels as pakdonkie moet dien om betekenisse oor te dra aan mense wat nie Afrikaans as huistaal het/ken nie. Dit beteken vir hulle dat Engels beskou word as ’n soort lopersleutel (in Eng master key, of in Frans passe-partout, waarmee ’n mens oral in die wêreld oor die weg kan kom). As kommunikasiemiddel is Engels uiteraard ’n nuttige bate in baie kontekste, hoewel beperk in baie lande, maar wanneer dit by transliterasie kom, is dit ’n ander storie. Soos gesê, hang transliterasie en uitspraak baie nou met mekaar saam, en kan ’n Engelse transliterasie ’n mens van die wal in die sloot lei. Dit is beslis nie ’n Afrikaanse nuk nie, en word in talle ander tale gebruik.
Die riglyn wat vir Afrikaans in dié verband gevolg word, kan kortliks só saamgevat word: Wat betref tale wat ’n eie skryfstelsel gebruik, en waarvoor daar ’n amptelike Romeinse skryfwyse bestaan, byvoorbeeld vir Japannees en Chinees, word dit as internasionaal geldige spelvorm beskou en gebruik. Vir ander tale is Afrikaans steeds besig, aan die hand van die riglyne van UNESCO se Komitee van Deskundiges, om die transliterasie van plekname te verfyn en te standaardiseer. ’n Taal soos Nederlands, wat al heelwat werk in dié verband gedoen het, en in baie opsigte ooreenstem met die spelling van Afrikaans, dien tradisioneel as voorbeeld vir transliterasiebeginsels in Afrikaans. Dit geld veral woorde waar Engels uitspraakgewys die pot missit en ’n mens op ’n dwaalspoor kan lei.
Watter bronne kan ’n mens dan raadpleeg om te sien hoe Afrikaans sulke buitelandse plekname hanteer? Behalwe die transliterasietabelle in die Afrikaanse woordelys en spelreëls, bevat dit, behalwe ’n alfabetiese lys landsname met die Engelse ekwivalente, ook ’n lys geografiese plekname, wat die transliterasie van talle name wêreldwyd insluit, asook die afgeleide vorme. ’n Voorbeeld hiervan is die spelling van Oekraïne (met ’n deelteken op die “i”, as oop lettergreep, gevolg deur “‑ne”), maar Oekraïense, waar die “ien”-klank [in] ’n “e” ná die deelteken-“ï” noodsaak, omdat dit ’n geslote lettergreep is. (In TV-nuustekste word hierdie “e” meestal weggelaat, sodat dit volgens die spelling *Oekraïnse as “oekra-hin-se” [ukrahənsə] gelees kan word.)
’n Verdere bron is die sogenaamde Report on the current status of the United Nations romanization systems for geographical names (submitted by the United Nations Group of Experts on Geographical Names) van 2002. Dié verslag bevat onder meer lyste transliterasietabelle vir ’n groot aantal tale.
Transliterasie in Afrikaans gee dus erkenning aan die feit dat ons vir ons geografiese oriëntasie in die wêreld as geheel na ’n taalwerklikheid wyer as dié van Engels kan kyk.
In hierdie aflewering van die RSG-program Taaldinge verduidelik prof. Ernst Kotze aan Ina Strydom hoekom plekname van Oekraïense stede en dorpe verafrikaans word. Hy verduidelik wat transliterasie is, en dat dit ’n verskynsel is wat in alle tale voorkom.
Prof Ernst Kotzé is emeritusprofessor van die Nelson Mandela-universiteit, voorheen dosent in forensiese linguistiek aan die Noordwes-Universiteit. Navorsingsgebiede: Afrikaanse en algemene taalkunde, sosiolinguistiek, leksikografie, taalbeleid, historiese taalkunde, vertaalkunde en forensiese linguistiek. Hy is is ’n NSS/NRF-gegradeerde navorser, en ontvang onder meer die Alexander von Humboldt-stipendium, C.J. Langenhovenprys, C.L. Engelbrecht-prestasieprys, Marnixring-toekenning en ʼn erepenning van die SA Akademie. Publikasies sluit in 46 boeke en 57 vaktydskrifartikels in Afrikaans, Engels, Duits, Frans en Japannees.